دشتستان بزرگ– در دنیا برای اصلاح کمبود ریزمغذی‌ها راهبرد‌های مختلفی مانند غنی‌سازی خاک و مواد غذایی وجود دارد. در ایران تجربه غلبه بر بیماری گواتر می‌تواند راهنمایی برای اصلاح کمبود ریزمغذی‌ها در سطح ملی باشد.

به گزارش دشتستان بزرگ به نقل از ایرنا، اخیراً وزارت بهداشت طرح غنی‌سازی نان با ویتامین D را در شهر بیرجند به‌صورت پایلوت آغاز کرد. کمبود ویتامین D شایع‌ترین کمبود ریزمغذی در میان ایرانیان است و برآوردها از شیوع ۷۰ درصدی کمبود آن در میان کودکان و نوجوانان و شیوع ۸۰ درصدی در بین بزرگسالان حکایت دارد. بسیاری از مردم وقتی نام ویتامین D را می‌شنوند، به یاد نقش تعاملی آن با کلسیم در رشد و استحکام استخوان‌ها می‌افتند و گمان می‌کنند این ویتامین صرفاً در سلامت استخوان‌ها نقش دارد، حال آنکه مطالعات متعددی نقش کمبود ویتامین D را در بروز بسیاری از بیماری‌ها همچون برخی سرطان‌ها، بیماری‌های خودایمنی، آسم، آلرژی، پرفشاری خون، بیماری‌های قلبی عروقی، پوکی استخوان، بیماری‌های دهان و دندان، افسردگی و دیابت نوع ۱ اثبات کرده است. بنابراین کمبود آن هزینه‌های جبران‌ناپذیری را به نظام سلامت تحمیل می‌کند. متأسفانه ویتامین D بر خلاف سایر ویتامین‌ها منابع غذایی چندانی ندارد و عمدتاً در مقادیر کم در جگر، ماهیان چرب و زرده تخم‌مرغ یافت می‌شود. منبع اصلی این ویتامین تابش نور آفتاب است که با استفاده از پرتو ماوراءبنفش خورشید و کلسترول در پوست ساخته می‌شود، اما بنا به دلایل مختلف زیست‌محیطی، فرهنگی و اجتماعی، غالب افراد جامعه به‌قدر کفایت از آن بهره‌مند نمی‌شوند. آلودگی هوا، وزن بالا، زاویه تابش نور خورشید بر بدن و ساعاتی که بدن در معرض تابش نور قرار می‌گیرد، همگی در ساخت این ویتامین تأثیرگذار هستند. همچنین هر چقدر سن افزایش می‌یابد، به همان نسبت ساخت ویتامین D توسط بدن تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

در دنیا برای اصلاح کمبود ریزمغذی‌ها در سطح ملی از راهبرد‌های مختلفی همچون غنی‌سازی خاک و مواد غذایی، مکمل‌یاری، مداخلات رفتاری و… بهره گرفته می‌شود. در ایران از سال ۱۳۹۳ مکمل‌یاری ویتامین D برای همه گروه‌های سنی آغاز شده و در تمامی دبیرستان‌های دخترانه و پسرانه مکمل ۵۰ هزار واحدی این ویتامین به‌صورت ماهانه توزیع می‌شود. همچنین کسانی که تحت پوشش مراکز جامع سلامت و خانه‌های بهداشت روستایی هستند (مانند مادران باردار، سالمندان و…) به‌صورت رایگان این مکمل را دریافت می‌کنند. توزیع شیر غنی‌سازی شده نیز در طول سال‌های گذشته در مدارس به‌صورت کجدار و مریز ادامه داشته است، اما متأسفانه هیچ‌یک از این اقدامات نتوانسته از شیوع بالای کمبود ویتامین D در سطح جامعه پیشگیری کند. بر همین اساس، برنامه ملی غنی‌سازی با این ویتامین در دستور کار وزارت بهداشت قرار گرفته است.

در دنیا معمولاً شیر و لبنیات، روغن‌ها، آبمیوه‌ها به‌خصوص آب پرتقال، غلات صبحانه، برنج و آرد برای غنی‌سازی با ویتامین D مورد استفاده قرار می‌گیرند. شیر به‌دلیل محتوای بالای کلسیم آن برای غنی‌سازی ویتامین D انتخاب بسیار خوبی است و فناوری آن ساده و نسبتاً ارزان است، اما سرانه مصرف شیر در کشور ما حتی زمانی که به آن یارانه تعلق می‌گرفت چندان بالا نبود، چه برسد به حالا که روز به روز بر قیمت آن افزوده می‌شود و تقریباً از سبد غذای خانوار حذف شده است. از طرفی مدتی پیش که نگرانی وجود پالم در شیر مطرح شد، هم تولید و هم تقاضای آن به‌طور قابل توجهی کاهش یافت. بنابراین به‌طور کلی غنی‌سازی شیر در شرایط کنونی، پوشش جمعیتی ناقصی دارد و گزینه مناسبی نخواهد بود.

غنی‌سازی روغن گزینه خوبی است ولی با توجه به روش خاص آشپزی غذا در ایران، برآورد میزان اتلاف ویتامین D ضمن طبخ و نهایتاً دریافت آن از این طریق کار ساده‌ای نیست. غنی‌سازی برنج نیز نیازمند فناوری پیچیده‌ای است که در حال حاضر در کشور وجود ندارد، ضمن آن‌که با توجه به جهش‌های قیمتی ماه‌های اخیر، دهک‌های پایین جامعه توانایی تهیه مرتب آن را ندارند. در نتیجه باید ماده‌ای غذایی انتخاب گردد که ضمن دسترسی آسان، قوت غالب مردم بوده و هزینه آن نسبت به سایر مواد غذایی کمتر باشد.

تنها گزینه باقیمانده، نان خواهد بود که در حال حاضر با آهن و فولات نیز غنی می‌شود. البته غنی‌سازی نان با ویتامین D بدون چالش نیست. برخلاف اینکه این ویتامین در برابر حرارت پایدار است و با گرم کردن معمولی غذاها تخریب نمی‌شود، اما پایداری‌اش آن‌قدر زیاد نیست که حرارت ۳۰۰ درجه نانوایی را تاب بیاورد. بنابراین برآورد دقیق میزان تخریب ویتامین D در محاسبه حجم نهایی مورد نیاز برای غنی‌سازی اهمیت دارد. از طرفی اندازه‌گیری ویتامین D در مخلوط آرد بسیار سخت و پیچیده بوده و به‌سادگی کنترل کیفی غنی‌سازی ریزمغذی‌هایی همچون آهن نیست. این فرآیند به‌دقت بالا، روش آزمونی خاص، تجهیزات پیشرفته و پرسنل زبده نیاز دارد. مضاف بر اینکه تجربه جهانی در این زمینه اندک بوده و به دو سه کشور خاص محدود است. با این وجود، وزارت بهداشت با کمک‌های تکنیکی مشاوران بین‌المللی از سازمان جهانی بهداشت و یونیسف، طرح غنی‌سازی نان‌های سنتی– تافتون، سنگک، بربری و لواش – را برای چهار گروه زنان و مردان زیر ۱۸ سال و بالای ۱۸ سال (در هر گروه ۱۲۰ نفر) به‌صورت آزمایشی در سه کارخانه آرد بیرجند آغاز کرده است. در صورتی که این طرح نتایج مثبتی به همراه داشته باشد و کمبود ویتامین D را در جمعیت مورد بررسی تا حد زیادی اصلاح نماید، پروتکل کنترل کیفیت آن تدوین شده و سپس ویتامین D در برنامه ملی غنی‌سازی آرد قرار می‌گیرد.

شاید از نظرگاه جریان اصلی علم اقتصاد و منطق بازار آزاد، اختصاص یارانه امری مردود تلقی شود، اما اگر از این زاویه به موضوع نگاه کنیم که منابع انسانی هر کشوری بزرگ‌ترین ثروت آن برای پیشرفت و توسعه به‌شمار می‌رود و از طریق غنی‌سازی ریزمغذی‌ها می‌توان تا حد زیادی از بار جانی و مالی بیماری‌ها در آینده کاست، انجام آن منطقی جلوه کند. کما اینکه در دهه هفتاد وقتی شیوع گواتر در کشور بیداد می‌کرد، غنی‌سازی نمک خوراکی با ید توانست شیوع کمبود ید را از ۶۸ درصد در سال ۱۳۶۸ به کمتر از ۵٫۶ درصد در حال حاضر برساند و بهره هوشی کودکان را چندین نمره افزایش دهد. بنابراین شایسته است در زمان حاضر که نمایندگان مجلس مشغول بررسی لایحه بودجه سال ۱۳۹۸ هستند، برنامه‌های ملی غنی‌سازی و مکمل‌یاری را در اولویت اختصاص بودجه قرار دهند. فراموش نکنیم که امنیت ملی و امنیت غذایی دو روی یک سکه هستند و بدون یکی، دیگری را نمی‌توان به‌دست آورد.