دشتستان بزرگ: مسعود آتشی از آموزگاران قدیمی برازجان است که به جمع‌آوری برخی اسناد،مدارک تاریخی در خصوص شخصیت‌ها، اماکن و … در مجموعه‌ای تحت عنوان یادنامه پرداخته است. مسعود آتشی در تازه‌ترین مطلبی که در کانال یادنامه تلگرام خود منتشر کرده است به معرفی مکتب‌داری و برخی مکتب‌داران قدیم در دشتستان پرداخته است: «مدارس به سبک امروزی در ایران، از سال ۱۲۶۸ روی کار آمده است. قبل از این تاریخ آموزش فقط در «مکتب‌خانه»‌ها انجام می‌گرفت که معمولاً‌ مکتب‌خانه‌ها و کلاس درس در منزلِ آخوند دایر می‌شد. آخوندها در بدو ورودِ بچه‌ها به مکتب‌خانه، نام و نام خانوادگی آنان را در دفتری ثبت می‌نمودند تا حضور و غیاب آنان را رصد کرده و در پایان هفته بر اساس ساعت حضورشان شهریه تعلیم را از آن‌ها بگیرد. اولین مرحله‌ی آموزش در سیستم مکتب‌خانه‌ای با کتاب «عم جز» که به «جُزمَک» مشهور بود، شروع می‌گردید. این کتاب همه سوره‌های جزء ۳۰ قرآن را در خود جا داده بود که با سوره ناس شروع می‌شد و با «سوره نباء یا عم یتسائلون» ختم می‌گردید. بچه‌ها پس از خواندن جزمک، می‌توانستند آموزش قرآن را شروع نمایند و پاس‌کردن جزمک پیش نیاز قرآن محسوب می‌گردید. در جشن «ختمِ قرآن» مادرها برای فرزندانشان خنچه می‌گرفتند. خنچه‌ها معمولاً یک سینی بزرگ بود که مقداری شیرینی و کله قند و یک پاکت چای و چند هدایای کوچک در آن چیده می‌شد و با پارچه سبز رنگی روی آن را می‌پوشاندند و با تعدادی از زنان و دختران محله، شادی‌کنان به منزل آخوند می‌رفتند. در برخی مکتب‌خانه‌های بزرگ پس از ختم قرآن، کتاب‌هایی مثل حافظ، بوستان، جودی، امیرارسلان و نوشته‌های ادبی و‌ داستان‌های افسانه‌ای را به بچه‌ها می‌آموختند. به کسانی که موفق می‌شدند این مراحل را طی نمایند، لقب «سواد مکتبی» به او داده می‌شد. بعضاً افراد مستعدی از بین این دانش‌آموختگان پیدا می‌شدند که برای ادامه تحصیل به شهرهای مذهبی می‌رفتند تا پای درس علمای دینی بنشینند. مهمترین مرکز علوم حوزوی در شهر «نجف اشرف» قرار داشت. این حوزه پس از افول مدرسه نظامیه بغداد و جندی شاپور اهواز یکی از مهم‌ترین مراکز علمی مذهبیِ جهانِ اسلام به‌شمار می‌آمد که تا هنوز هم معتبرترین حوزه علمیه‌ی جهان اسلام محسوب می‌شود. برخی از مکتب‌داران مشهور‌ دشتستان قدیم عبارتند از: آخوند کربلایی عبداله آموزگار، در سعد‌آباد آیت‌الله حاج سید‌جواد مهدوی. و حاج سید‌اسماعیل بصیری در منطقه شبانکاره. آخوند علی‌بیگ حیدری در روستای دشتی اسماعیل‌خانی. آخوند کربلایی نجف جعفری در دالکی. آخوند شیخ محمد‌جواد صمیمی بحرانی در منطقه بوشکان. و ده‌ها مکتب‌خانه دیگر که در سراسر دشتستان فعالیت داشتند که در یادنامه‌ای دیگر به آنان می پردازم.   مکتب خانه‌های مشهور شهر برازجان قدیم: آخوند ملا‌علی زنگویی: محله‌ی کوزه‌گران. آخوند سید‌حسن: محله‌ی قلعه مشهور به سید تو مسجدی. آخوند سید‌محمود شهبازی: محله پشت دژ. آخوند میرزا علی:‌ محله‌ی کلیجا. آخوند غلامحسین معلم: پدر بزرگِ محمد و اردشیر معلم در محله‌ی آهنگران جایی که هم اکنون منزل حاج عبدالحسین دوبرادران است. آخوند حاج عبدالمحمد ذاکر: محله قلعه جنب منزل مرحوم محمدعلی زهرایی آخوند سید‌حسین قریشی:‌ محله‌ی کوزه‌گران. آخوند میرزا علی زبیری: جنب مسجد کمارجی. آخوند محمد زبیری‌: محله‌ی مسجد کمارجی. آخوند مشهدی حسین معروف به میش سین‌جانی در محله خضر. آخوند حاجی باغ حصاری در محله‌ی خضر. آخوند ملا محمد معروف به ملا محد در محله‌ی تل جوری. آخوند سید‌محمود شهبازی در محله‌ی پشت جایگاه نماز جمعه فعلی جنب دبستان آمنه سابق آخوند محمدتقی طاهری: محله‌ی مسجد آشیخ محمدحسن مجاهد واقع در خیابان امام فعلی. آخوند زیره‌:‌ ایشان خانمی بود اهل دشتی بزرگ «خورموج» که در حسینیه شیخ محمد‌کاظم در محله قلعه تدریس می‌کرد.(زیره مخفف زائره و مؤنث زائر است) آخوند آسید محمد امین‌: محله نجارها واقع در کوچه آشیخ علی ماحوزی جایی که اکنون سوپر مارکت کازرونی می‌باشد مکتب داشت. آخوند اله‌کرم باباعلی: در محله‌ی قلعه آخوند محمد حوراسفند: پدرِ شهید ابراهیم حوراسفند در محله‌ی قلعه برازجان.